Arantzazuko kanta berriakAma Birjinari egiteko agurrak
Testua: Felipe Arrese Beitia
Lehen edizioa (testua eta doinua): AVAC, 27-33 or.
Doinua: Modesto Letemendia
– AAB: 015-020 –
Kantartea
Agur, agur, agur, Maria
Agur, agur, guztiz garbia.
Kantaldiak
- Gloria ta alabantzak
Ama Birjinari,
arantzaren gainean
agertu zanari.
Agur, agur... - Zu zaitugu guk Ama
euskaldun herrian,
laguntzaile sendoa
premia guztian.
Agur, agur... - Kristau gerrarientzat
gordetzailea zu,
batailetan zerorrek
lagundu dituzu.
Agur, agur... - Ekaitz gogor artian
ta larrialdian,
zenbat gorde dituzu
itsaso erdian?
Agur, agur... - Ujola haundietan
ia txit itoak,
biziz atera ditu
zerorren eskuak.
Agur, agur... - Osau ezinda inork
zenbat gaxo triste,
zure graziarekin
sendatu dirade.
Agur, agur... - Eman izan diezu
beste batzuei bista
zeudenai oso itxu,
ezin ikusita.
Agur, agur... - Gorputzez geldituak
eta elbarriak,
asko jarri dituzu
zuk ibiltariak.
Agur, agur... - Azkenez hilak ere
dituzu bai piztu,
Jaungoikoaz hurrengo
guztia ahal dezu.
Agur, agur... - Jaunak apropos zera
mirariz egina,
inor parerik gabe,
Ama ta Birjina.
Agur, agur... - Haren baratzan zera
lore doatsua,
Gizon eta Jaungoiko
da zure frutua.
Agur, agur... - Zurekin gauz(a) haundiak
berak egin ditu,
grazia ugariakin
zinduzan gaineztu.
Agur, agur... - Hortxe zinan agertu
mutil artzaiari,
errukia hartuta
Euskal Herriari.
Agur, agur... - Haitz hau zer zan lehenago?
eremu tristea,
orain berekin dauka
Zeruko onrea.
Agur, agur.... - Zuregan hutsik, Ama,
birtutea dago,
haitz hura bera baino
askoz garbiago.
Agur, agur... - 16O Birjina Maria!
Zer dezu irudi?
Elur egin berria
ez zu bezin zuri.
Agur, agur... - Anima ta gorputzak
zahar zein gazteak
hor daduzkatzu danak
pozkidaz beteak.
Agur, agur... - Aditu zazu, Ama,
arantza-tronutik:
euskaldunen fedea
gorde zazu zutik.
Agur, agur...
Kanta honen lehen edizioa 1881ekoa da, AVAC liburuxkan emana. Leloaren hasierarekin da ezaguna kanta hau Arantzazun: “Agur, agur, agur, Maria”. Horixe eman diot titulu nagusitzat, eta AVAC-ekoa azpititulutzat ipini dut. Liburu hori Donostiako KMK liburutegian aurki daiteke (Julio Urkijo funtsean), eta baita Arantzazuko Musika Artxiboan ere. Donostiakoaren barruan kantaren lehen partitura inprimatua ere aurki daiteke, orri soltean.
AVAC-eko titulu berarekin kantaren jatorrizko testuak, eskuz idatziak, Arantzazuko Artxibo Historikoan daude; bi kopia dira: 1) Bata, autoreak bere eskuz egindakoa seguruenik, koaderno txiki batean dago, azken orrialdeetan –aurrekoetan “Ama Birgina Arantzazucoaren cantac” bertso sorta dago, “Izango dira munduan asco” hasten dena–. ‘A’ kopia deitu dut. 2) Bigarren kopia kopiatzaile kaligraforen batek idatzia da seguruenik, autoreak berak eskatuta –eta ordainduta–; ‘B’ kopia deitu dut. ‘A’-n bi lerrotan daude kopiatuta ahapaldiak; ‘B’-n, lau lerrotan; testu-aldaerak txikiak dira bien artekoak: ortografiazkoak; eta morfologiazko txikiren bat edo beste, eta testukoren bat; ortografiari dagokionez, ‘B’ kopia geroagokoa da zalantzarik gabe, eta bertan ‘c’ ozena geroago ‘k’ bihurtu da hainbatetan. Aldaera guztiok uste izatekoa da autoreak berak beste kopiaren batean eginak, edota berak kopiatzaile kaligrafoari adieraziak direla. Inoiz badirudi kaligrafoak berak aldaketatxoren bat sartu ote duen ere, nahita –15. bertsoan ‘Virtutea’ ‘birtutea’ idatzi du– nahiz nahasita, nahiz oker irakurrita. Inprimatzean, berriz, (AVAC-eko edizioan, 1981) aldaera ortografiko askotxo sartu zituzten: k>c, gi>gui, kin>quin. 9-11 ahapaldiak, eta 17.na, berriz, askotxo aldatu zituzten; baita testu-aldaketaren batzuk, ahapaldiren batzuetan. Azken hau testu nagusitzat hartuta, besteetako aldaerak azpiko oin-oharretan seinalatuak ditut.
Kantaren bigarren edizioa 1886koa izan daitekeela uste dut, kanta-orri batean aurkitzen dena, “Arantzazuko Amari. Zortzikoa” tituluarekin, eta azpian lau estrofa dituela. Arana–Letamendiaren “Arantzazuko Ama Birjiña” kantarekin batera dago orrian. Bien doinuak Letamendiarenak dira –orrian Letamendia dago idatzita, eta ez Letemendia; 1887an hil zen musikaria–; bere inprimategi marka berezia du orriak, urterik gabe: “Tolosan, E. Lopez'en echian”. Uste dudanez, 1886ko Arantzazuko Andre Mariaren koroazio-ospakizunetarako aterea izan daiteke bigarren abesti orri hori. “Arantzazuko Ama Birjina” kantari egindako oharretan aurki daiteke honi buruzko azalpen zabalagorik.
Gorago esan dudanez, lau ahapaldi ditu partiturak azpian, AVAC-eko ediziotik hartuak: 1., 2., 13. eta 18. ahapaldiak; bigarren ahapaldiko laugarren lerroan hitz bat aldatu zuen: “premia guztian” esan beharrean “biar dan guztian” idatziz. Tolosako E. Lopez etxeak argitaratu zuen hori ere. Bi kanten esku-orri bera beste edizio batean ere aurki daiteke, triptiko formako liburuxka orrian (1910); erromesentzako izanik, Arantzazuren kondaira laburra eta otoitzen bat edo beste ere badago.
1903an Ama Birjiña Arantzazu-koaren kondaira ta bederatziurrena liburua argitaratu zuten; bertan aurki daiteke Arrese Beitia–Letamendiaren kanta hau ere, partitura eta guzti, “Ama Birjiña Arantzazukoari azken agurrak” tituluarekin, dirudienez zuzenean AVAC-etik hartuta: leloa eta 9 ahapaldi, tarteka aukeratuak; ortografia eguneratuta.
Hortik aurrera Arantzazuko erromesentzako abestien esku-orrrietan edo liburuxketan maiz aukeratu izan dute Arrese Beitiaren abesti hau –batzuetan Letamendiaren doinu eta guzti–, bertako zenbait ahapaldi aukeratuz: 1920koa da horietako bat, Arantzazura bidezkundeko abestiyak izenekoa –horri buruzko azalpen gehiago ikus Bibliografiaren azkenean–. Antzekoa da 1928an atera zuten Arantzazu titulukoa, Oñatin argitaratua, eta hemengo kanta honetaz gain, “Arantzazuko Ama Birjina”, “Donostiatik gatoz”, eta “Agur Jesusen Ama” dakartzana, bakoitzaren partitura eta guzti. Bizente Aranburuk ere bere Colección de cantos religiosos / Eliz Abesti sorta kanta-liburuan sartu zuen (381. or.), leloarekin batera 1-2-13-4 estrofak aukeratuz, ordena horretantxe, honako titulu honekin: “Azken agurra Arantzazu'ko Amari” –liburuan ‘kantaurrea’ da leloa eta ‘kantarteak’ dira estrofak–. Lehen kantarteko “Gloria ta alabantzak” aldatu egin zuen, eta “Aintza ta goralpenak” idatzi.
Salbatore Mitxelenak kanta honetako bi ahapaldi (2.a eta 4.a) jaso zituen bere Bizi nai liburuan (AEP-2, 297. or.); eta bere Ogei kanta Arantzazuko liburuxkaren eranskinean jaso zuen (leloa eta 3 ahapaldi), doinurik gabe.
Bestalde, hainbat musikariren inspirazio-iturri izan zen abesti hau: Ik. Arantzazuko Abestien Bildumako (AAB-ko) 015-020 zenbakikoak. Manuel Burgès-en harmonizazioa, sei ahots eta organorako egina (AranMusArtx, D 3) 1920 ingurukoa izan daiteke. Beharbada geroxeago gaztelaniazko testua, Ignazio Aberasturirena (1929), egokitu zioten Burgèsen partiturari (AranMusArtx, D 32): “Adios, adios, Virgen querida”, baina Letamendiaren doinua bakarrik (duo eta guzti), organoaren laguntza gaineratuta (AAB: 018). Martzelino Idoiagak organoko bere laguntza ipini zion Letamendiaren doinuari, Burgesenetik ezberdina (ik. AranMusArtx, D 37). Tomas Garbizuk, berriz, pianoko laguntza jarri zion Letamendiaren doinuari, koruak abestekoari (AranMusArtx, D 35); partituraren azpian honako hau dago idatzita: “El popularizado y bonito himno a la Virgen de Arantzazu que se cantará en aquel Santuario”; badirudi egun bereziren baterako harmonizatu zuela Garbizuk. Bada Arantzazuko Musika Artxiboan Bruno Imaz-en kanta bat, “Sabatina. Despedida a la Virgen de Aránzazu” titulukoa, eta Arrese Beitiaren lelo berbera duena, baina estrofak guztiz ezberdinak (AranMusArt, D 26; AAB: 101); doinuaz gain, testuaren aldetik ere bestelako kantatzat hartzekoa da.
Iñaki Beristainek, Arrese Beitiaren lelo eta lehen estrofatik abiatuz, bestelako testua sortu zuen Letamendiaren doinuarentzat. Tomo honetan berari dagokion atalean ikus daiteke, “Agur, agur” tituluarekin.
Arantzazuko koruak maiz abestu izan du kanta hau; aski da begiratzea, besteak bestek, bertako Bederatziurreneko elizkizun-programetara. Adibidez, 1943koak honela dio, lehen orrialdean: “Himno final: «Agur, agur» a coro y solo. (Con este himno se terminarán los cultos matutinos, alternando con «Arantzazuko Ama maite» (...) y con «Arantzazu-aldean»” –gauza bera zioen 1939ko programak ere–. Normalean Letamendiaren doinua bere horretan abestu ohi zuten. 1933ko Arantzazuko A.M.-ren egunean, berriz, Manuel Burgès-en harmonizazioa abestu zuten, Meza nagusiaren azkenean.
AAB 015-020
