Arantzazuko balada eta kopla zaharrak. (Osagarria)
1 Perretxikotan nenbilenian
Mendiolako basoan,
dama gazte bat aurkitu neban
elorri baten alboan.2 Gaztea nintzan, zoroa nintzan,
jarri nintzakon alboan;
ametaltxoa zabaldu eta93
hartu ninduen altzoan.3 Itandu neutsan: Nongoa zera,
damatxo bihotzekoa?
Jakizu, ni naiz pobreen ama,
Birjina Arantzazukoa.4 Uhiak bere txantxarrak janda
ez dabe osagilerik;
ohitura zaharrak galdu ziran ta,
hobenak lotu bagarik.5 Gaztea nintzan, zoroa nintzan,
itaundu neutsan men-menik:
Zergatik zagoz, dama galanta,
hain triste bakar-bakarrik?
Lekukoa: Frantziska Agirrezabala
Biltzailea: Jose Ramon Arbe
Iturria: Jose Ramon Arbe, Doinu zaharren inguruan
[Printzak saila, 5] UEU, 1990, 42-43 or.
AKDB: 289. erg.
Kanta hau Joxe Ramon Arbek Zeanurin bildu zuen bi aldaeratan: bata (5 ahapaldi) Frantziska Agirrezabalak abestuta, eta bestea (4 ahapaldi), Simona Intxaurbek kantatuta (ik. iturria kantaren azpian). Simona Intxaurberen aldaeran laugarren ahapaldia falta da –egia esan, ilunetan ilunena 4. ahapaldi horixe da, izan–; bestela ia berdinak dira bi aldaerak, hitz bi kenduta: elorri / inarra (1/4) eta dama / ama (5/3); baina, oso adierazgarriak dira bi aldaeratxo horiek, guri dagokigunez.
Horien antzekoa den kanta jaso zuen Gandiagak Araozko Maria Joxepa Zumalderengandik: lehen bi ahapaldietan oso antzekoa, baina ondoren oso ezberdina. Hona hemen azken honen azpian idatzitako oharra (Paulo Agirrebaltzategi, Araozko Kantuak eta Kontuak, Oñati: Arantzazu E.F., 2012, 56. or.):
“Gandiagak jasotako aldaerak hiru bertso zituen; baina lehen bi ahapaldien eta hirugarrenaren artean puntu-lerroa erantsi zuen, zerbait falta zela adierazteko edo. Dena dela, ia 45 urte geroago (2011-10-28) Joxepari berriro kantarazita, berdin-berdin abestu du, baina azken epifonema gaineratuta”. “La-la-ra, la-la-la-ra-la” da epifonemaren lehen partea. Honetara dago Araozko hirugarren bertsoa, oso ezberdina, nabari denez, Zeanurikoaren aldean:
Baserritarra izanagaitik
ez egin neuri burlarik,
neure soineko perkalezkuak
ez dauka inun zulorik.
Araozko kanta eta Zeanurikoa (bi aldaeretan) kidekoak izanik ere hasieran, ezberdintasun nabarmenak daude, lehen ahapalditik hasita, non Araozkoaren ‘arbola’ hitza ‘elorri’ edo ‘inar’ bihurtua baitago Zeanurikoetan. Eta hortik aurrera bi aldeetako tradizioak bakoitza bere aldetik doaz, hitz eta doinu; Araozkoa erromeri kanta arina eta alaia gertatzen da, azken epifonema eta guzti; Zeanurikoek, berriz, balada erlijiozkoaren kutsua hartzen dute, eta “gazte zoroaren” eta damaren –orain “Ama Birjina Arantzazukoa” bihurtuaren– arteko elkarrizketa dramatiko samarraren airea.
Araozko aldaera ez dut bere horretan beste inon aurkitu. Zeanurikoa Hiru Truku taldeak abestu eta grabatua du (Hiru Truku II diska, Nuevos Medios, 1997).
Oharrak
93 Ametaltxoa = mantaltxoa.