Arantzazuko balada eta kopla zaharrak. (Osagarria)Harmailatan altuan (dago)
(dago) Birjina Begoñakoa,
hala beretan altuagoan
Birjina Arratekua:
Birjina horreitan ederrena
Birjina Arantzazukoa.
Zazpi dontzeilak josten diote
bere buruko belua,
dontzeilak ere ederrak ziran,
(baina) belua ederragua.
Biltzailea: Jose Adrian Lizarralde
Iturria: Jose Adrian Lizarralde, “¿...........?,”
in: Arantzazu, II, 1922,13. zenb., 142. or.
AKDB, 044. erg.
ABK-k kanta honen hiru aldaera argitaratu zituen, iturri banatik hartuta itxuraz: J. K. Gerra (77. or.), J. A. Lizarralde (78. or.) eta I. Omaetxebarria (79. or.). Lehen biak, ordea, aldaera bera direla dirudi, oinarrizko iturri berekoak: Euskaltzaindiaren liburutegiko J. K. Gerra izeneko artxiboko koadernoan eskuz idatzita dagoenetik hartuak, alegia. Lizarralderen aldaeraren iturritzat, berriz, 1934an horrek argitaraturiko liburua hartu zuen: Andra Mari. Reseña histórica del culto de la Virgen Santísima en la Provincia de Vizcaya (Bilbao: Imprenta C. Dochao de Urigüen, 1934, 89. or., oin-oharra). Azken honetatik jaso zuen I. Omaetxebarriak, eta REA/JK-n, 51. or.an, eskuz kopiatu, baina iturrikoaren bukaerako ‘baña’ hitza kenduz, bertsoaren neurriagatik edo, eta bigarren lerroko ‘dago’ aditza lehen lerrora igoz –ABK liburuak zuzenean REA/JK-tik hartu zuen nonbait, ‘baña’-rik gabe eta ‘dago’ lehen lerroan idatzita; Gerraren izeneko aldaerari ere ‘baño’ hitza kendu egin zion. Gertatzen da balada-aldaera honen lehen albistea 1922koa dela, Lizarraldek berak Arantzazu aldizkarian argitaratu zuenekoa. Horixe da, hain zuzen, hemen jasotakoa. Berdinak dira hori eta Euskaltzaindiko liburutegiko J. K. Gerraren izeneko artxiboko eskuizkribukoa, bi aldaketarekin: hango laugarren puntuko ‘ei’ partikula bazertu zuen Lizarralderenak, agian bertsoaren neurriagatik; eta bukaerako ‘baño’ hitza, ‘baña’ bihurtu zuen. Uste izatekoa da, beraz, eskuizkribuko aldaera horixe zuela eskura Lizarraldek, eta horixe erabili zuela argitalpenerako. Zeinek bildua? Lizarraldek berak, ala Gerrak? Hurrengo urtean argitaratu zuen kanta bera J. K. Gerrak Euskalerriaren alde aldizkarian; eskuizkribu berbera baliatu ote zuen? Ez dirudi: Lizarralderen arabera ‘ei’ partikula kentzeaz eta ‘baño’ hitza ‘baña’ bihurtzeaz gain, azken aurreko aditza orainaldian dago –‘dira’–, eta bukaerako ‘belua’ hitzaren ordez ‘Bera’ dago idatzita –“baña bera ederragua”–; hasieran ‘altuan’ dago idatzita artxibokoan, ez ‘altuban’ (Gerraren argitalpena). Euskaltzaindiko artxibokoa ez, baina beste aldaeraren bat zuen, beraz, seguruenik jasoa Gerrak, argitalpenean erabili zuena.
Lizarraldek berriro eta berdin argitaratu zuen bere aldaera aipaturiko Andra Mari... de Vizcaya liburuan. Geroztik historia luzea izan du kanta honek kopia eta argitalpenetan, aldaera txikiekin batetik bestera. Agian Gerrak argitaraturiko aldaera kenduta, beste guztien azken jatorria Arantzazuko Bilduma edo Lizarralderen eskuetan zegoen liburuxka da, gaur galdua, eta fotokopiaren bidez ezagutzen duguna –haren kopia da Euskaltzaindiko Gerraren artxibokoa–. (Horren jatorriari buruz ik. P. Agirrebaltzategiren “Arantzazuko baladak eta kanta zaharrak. Joan Karlos Gerraren ekarpenari buruz galdezka” aipaturiko artikulua).
Honetara da Gerraren izeneko artxiboko koadernotxoko aldaera, ortografia eguneratuan:
Harmailatan altuan
dago Birjina Begoñakua,
hala beretan altuaguan
Birjina Arratekua:
Birjina horreitan ederrena
Birjina Arantzazukua.
Zazpi dontzeilak josten ei diote
bere buruko belua:
dontzeilak ere ederrak ziran
baino belua ederragua.
Dena dela, ondoren argitaraturiko guztietan (Lizarralde, Omaetxebarria, Mitxelena) bukaerako ‘baino’ (‘baina’) desagertu egin zen, eta bigarren lerroko ‘dago’ aditza lehen lerrora pasa. EERV-k ere horrela egin zuen, Lizarralderen aldaera jasotzean (703 or.) –REA/JK-ko kopiaren eraginez seguruenik–; baina hasierako lekuan utzi zituen hitzok, J. K. Gerrak argitaraturiko aldaera jasotzean (702-703 or.).