Arantzazuko balada eta kopla zaharrak. (Osagarria)
1 Artzai ontxoa,41
nik zaituko ditut zure ardiak
Santa Triako haitzian,42
belartxo garbi batean.2 Aita hori ere harotza da ta,
ermitatxo bat egiozu,
hiru lata ta zazpi teiletxu,
deitzen zaiola Arantzazu.3 Hau denborarekin izanen da
ermita kuriosoa,
ermita kuriosoa (e)ta
komentu poderosoa;4 zu hameika (ama ta) amaren umeak43
hau izanen du ostatu,
hau izanen du osatu (e)ta
baita kaliza goratu.44
Lekukoa: Joxepa Auzmendi (Etxarri Aranaz, 1973)
Biltzailea: Jose Mari San Sebastián
Iturria: KAB, 15-16 or. // AKDB, 274. erg.
Honetara dio biltzaile-argitaratzaileak: “Abestien bildumetan ez da agertzen kanta au. Iñorrek argitaratu gabe dago”. Baina hemengo gaia beste hainbat balada-aldaeratan dago jasota; eta horiek argitaratuta daude behin baino gehiagotan. Hasteko, S. Mitxelenak argitaraturiko “Ai artzaitxoa, ai artzaitxoa: / nere esana egizu” hasten dena, eta Josepa Auzmendik berak abestua (ik. ABB, 638. or.; AHH, 75. or.; baita AKDB-ko 227. erg. ere). Josepa Auzmendi berarengandik jasotako aldaera luzeagoa ere badago REA/JK koadernoan, “Arantzazura egin det promes” hasten dena (REA/JK, 37-38; AKDB, 025. erg.); eta barruan “Artzai ontxoa, artzai ontxoa” ahapaldia eta ondorengoak, zortziko handiaren neurrikoak, hemengo honen gai guztiak eta gehiago biltzen dituztenak. Azkenik, hemengo hau bezalatsu hasten dena, hiru ahapaldikoa, Seguran bildua, eta ABK liburuak jasoa (62. or.) (ik. AKDB, 013. erg.).
Bi zatitan dago transkribatuta testua iturrian, baina lau ahapalditan banatzekoa dela dirudi –horrela egin dut hemen, zati bakoitza bi ahapalditan jarrita–. Neurriaren aldetik motzegi ala luzeegi daude lerroak, batez ere lehen zatikoak. Neure aldetik ‘ta’ hitza luzatu egin dut bigarren zatian bi alditan, ‘eta’ idaztea iradokiz.
Oharrak
41 REA/JK-ko aldaeraren arabera, errepikapena falta zaio hasiera honi, neurriak ere eskatuta: “Artzai ontxoa, artzai ontxoa”.
42 J. M. San Sebastián “Latxagak” ‘aintzinean’ interpretatu zuen hitz hau. Baina bestelako aldaeretan ‘aitzean’ dago jasota; eta Igone Etxebarriak ere ‘haitzean’ idatzi zuen ABK liburuan. ‘Aintzinean’ hitzaren kontrakzioa balitz ere, garbi dago hori ez dela “etxeko euskeraren” kontua (15. or.), bertsoaren neurriak ala eskatua baino.
43 Oso hankaluze dago puntu hau; beste aldaera batzuetan honetara dago, neurri egokiarekin: “Asko amaren, bai, seme maitek”, “Ama onaren semerik askok”, “hamaika amaren seme onek bai”.
44 Beste aldaera luzeagoren baten zatia delakoan dago Latxaga (ik. KAB, 16. or.). Luzeago hori REA/JK-n jasotakoa bera izan daiteke, lekuko berberak hainbat urte lehenago kantatua, “Arantzazura egin det promes” hasten dena? (37-38 or.).